«آيا داستان نويسي در ايران دچار بن بست است؟»

گزارشي از وضعيت داستان نويسي امروز ايران
يزدان سلحشور
(۱)
«آيا داستان نويسي در ايران دچار بن بست است؟» اين سؤالي است كه در دهه هشتاد بيش از دهه هاي پيشين هم مطرح، هم به چالش كشيده شده و احتمالاً بي جواب مانده است!
ما شرقي ها گاهي دنبال سؤال هاي بي جوابيم! معماهاي بي پاسخ مثل كندوهايي است كه زنبورها را از آن دور كرده باشيم! «سؤال بودن» يا «بودن سؤال» يا «صرف هستي سؤال» براي ما كافي است. هر ابهام ما را به ابهام بعدي مي رساند و ابهام سوم ما را به ابهام هاي بي پايان. «ابهام» راز حيات «شهرزاد» هم هست؛ او، هزار و يك شب، «ابهام» از دل «ابهام» بيرون مي كشد تا خليفه از پاسخ سؤال ها دور بماند و در نتيجه گردن او از تيغ .
بگذاريد قصه اي را كه در اكثر نسخ «هزار و يك شب» مغفول مانده، به روايت خودم برايتان بياورم:
«هان اي ملك جوان بخت! پس آنچه حكايت بر تو خواندم همه حكايت «خود» بود و آنچه شنيدي همه حكايت «تو». تو حكايت خويش شنيدي و من حكايت خويش گفتم. هر دو يكي بود؟ تو داني كه حكايت شهرزاد و خليفه، پايان نگيرد مگر به پايان زندگي؛ و زندگي پايان نگيرد مگر به پايان «پرسيدن»؛ و «پرسيدن» پايان نگيرد مگر به پايان حكايت. پس حكايت هرگز پايان نگيرد! اي ملك جوان بخت! تو تا ابد از در درآيي و خواهي بكشي، نكشي و شهرزاد حكايت بگويد و آن «هزار و يك شب» تا جهان باقي است «هزار و يك شب» بماند».
«آيا داستان نويسي در ايران دچار بن بست است؟» بگذاريد ببينيم شهرزاد قصه گو چه مي گويد!
(۲)
«مهشيد نونهالي» فارغ التحصيل رشته «پيش دكترا»ي آموزش زبان و ادبيات فرانسه از دانشگاه سوربن و مترجم سه رمان از «ناتالي ساروت» و همچنين مترجم كتاب سه جلدي «زبان و حكايت» از «پل ريكور» در اين باره مي گويد: «اين كه ادبيات داستاني ما دچار بن بست است يا نيست، شايد موضوع صحبت من نباشد اما ما به هر حال در اين حيطه شاهد ركود يا ايستايي هستيم كه دو محور اصلي اش يكي «مقيد بودن نويسندگان در چارچوب هاي ذهني تحميل شده از سوي خود يا جامعه است» و دومي بحث «عرضه و تقاضا و توازن ميان طلب آثار ادبي و توليد آن است».
در كشور ما چيزي به نام روند آموزش كتابخواني و رمان خواني قابل پيگيري و بررسي نيست. در مقايسه، در مدارس كشور فرانسه براي مرحله راهنمايي همكلاسي هاي تحليل ادبيات وجود دارد. در مرحله دبيرستان هم، مفاهيم نقد ادبي براي تمام رشته ها تدريس مي شود؛ يعني شاگردي كه از مدرسه به اجتماع پا مي گذارد خودش داراي ذائقه ادبي است و با مفاهيم نقد ادبي جديد نيز آشناست. يكي از مواردي كه در مدارس فرانسه تدريس مي شود، «تحليل متن و خلاصه نويسي متن» است. در ايران، ما شاهد چنين روندي نيستيم. به همين دليل هم تيراژ كتاب ها تا اين حد پايين است. اين بخش موضوع البته تا حد زيادي به خوانندگان برمي گردد اما بايد متذكر شوم كه با تمام تلاش هاي قابل ستايشي كه مترجمان ما در ترجمه آثار كلاسيك به نمايش گذاشته اند اما هنوز بخش قابل توجهي از اين آثار به فارسي ترجمه نشده تا نويسندگان ايراني از آنها بهره مند شوند.
پاسخ دكتر فرزان سجودي - زبان شناس، نشانه شناس، نويسنده كتاب «نشانه شناسي و ادبيات» و مترجم كتاب «ابر ساخت گرايي» از ريچار هارلنت - نه متفاوت بلكه تعميم يافته تر است: واقعيت آن است كه خوانندگان متون ادبي بايد در دبيرستان ها تربيت شوند. دانش آموز بايد ادبيات را نه فقط به عنوان يك رشته درسي كه بيش از آن، به عنوان ابزار زندگي بياموزد. اكنون تنها وجهي از ادبيات كه در مدارس تديرس مي شود وجه كلاسيك آن است، آن هم با يك روش بسته و قديمي. اين چه نوع گره گشايي است كه تحليل ادبيات كلاسيك از خود اين ادبيات مشكل تر است؟! در كشور انگليس، در مدارسي اول از ادبيات معاصر شروع مي كنند چون آسان تر است و اگر دانش آموز خواست ادامه دهد در مقطع دانشگاه مي رود سراغ متون كلاسيك. وقتي شما در مدارس تان به علايق «به روز» دانش آموزان توجهي نمي كنيد، آنها مي روند اين علايق را در تلويزيون و راديو جست وجو مي كنند و حاصلش مي شود يك نوع زبان و ادبيات «باري به هر جهت»كه گرچه دوام چنداني ندارد اما با ارائه چهره هاي تازه از خود، روي چندين نسل تأثير مي گذارد و نتيجه اش حداقل اين مي شود كه از مخاطبان ادبيات مي كاهد. مسأله ديگر اين است كه نويسندگان ما هم ظاهراً يادشان رفته كه «بومي» بنويسند. نمي گويم كه مدرن نباشيم. نمونه هاي موفق ادبيات معاصر ما مثل «بوف كور» و «شازده احتجاب» هم بومي اند و هم مدرن. آثاري كه اغلب از نويسندگان امروز شاهد هستيم پر است از فضاهاي نامأنوسي كه تابع مدهاي ادبي پشت مرزهاي جغرافيايي ما هستند. فرهنگ ايران جاي زيادي براي كندوكاو روايي نويسندگان دارد. مسأله بعدي «نظريه زدگي» نويسندگان است كه تا حدي شايد هم ما - زبان شناس ها، نشانه شناس ها و مترجمان - در آن مقصريم. چرا بايد نويسنده براي نظريه بنويسد نه براي مخاطب؟ مگر نظريه كتابش را مي خرد و مي خواند؟ اين روزها ظاهراً يك مورد مهم ناديده گرفته مي شود: نظريه هاي ادبي براي تكامل ادبيات پديد مي آيند نه براي سنگ اندازي پيش پاي آن!»
(۳)
زماني كه جمالزاده مي نوشت، نوشتن آسان تر بود چون كسي نبود كه با او مقايسه شوي؛ و مشكل تر بود چون الگويي نبود تا از آن سرمشق برداري.
«هدايت» در قلب هنر اروپا، شروع كرد به نوشتن. در پاريس آن روزها، سوررئاليست ها داشتند دنيا را عوض مي كردند. «هدايت» هم مي خواهد اثري همسنگ آنها پديد آورد، «بوف كور» به دنيا مي آيد كه هنوز هم پرآوازه ترين اثر داستاني ايران در جهان معاصر است. اين اثر ترجمه مي شود. يك چهره جهاني مثل «خورخه لوئيس بورخس» مي گويد كه از خواندنش چيزهاي زيادي آموخته اما... «هدايت» ، ناشناخته در ميان ملت خودش، مي رود غربت و تا ابد در گورستاني كه اكثر نويسندگان ما هم اسمش را نمي دانند، غربت نشين مي شود.
مي پرسيم كه چرا آثار ما در ديگر كشورها خوانده نمي شود؟ چرا ما چمدانمان را پرت نمي كنيم آن طرف اين ديوار جغرافيايي - فرهنگي؟
(۴)
فرخنده حاجي زاده - نويسنده رمان هاي «از چشم هاي شما مي ترسم» و «من، منصور و آلبرايت» كه آثارش به چند زبان از جمله انگليسي وتركي استانبولي ترجمه شده و يك جايزه هم دريافت كرده است - مي گويد: «وضع و سطح داستان نويسي ما، آن قدرها هم بد نيست. نگاه مردم و منتقدان نسبت به اين ادبيات كمي بدبينانه است . در ايران، نوعي شيفتگي نسبت به آثار و اسامي غربي وجود دارد كه باعث مي شود مخاطبان نسبت به آثار داخلي حساسيت منفي نشان دهند. باور كنيد اگر «صد سال تنهايي»گابريل گارسيا ماركز را يك ايراني نوشته بود، حتي يك هزارم محبوبيت فعلي را هم در ايران نداشت. همين «بوف كور» كه امروز هركسي را مي بيني، به به و چه چه اش را مي گويد اگر حالا نوشته مي شد همه مي گفتند كه غيرقابل فهم است. من افراد زيادي را ديده ام كه «بوف كور» را خريده اند و نخوانده و توي كتابخانه شخصي شان گذاشته اند؛ هر وقت هم كسي را مي بينند مي گويند: چه كتاب محشري!
به نظر من داستان نويسي ايران در سي ساله اخير پيشرفت چشمگيري داشته و ما چيزي از غربي ها كم نداريم. فقط اعتماد به نفس مان كم است. »
حميد يزدان پناه - شاعر و مترجم «آخرين داستان هاي ريموند كارور» ، «جانوران» جويسي كارول اوتس و «ايزابل كاستلو» جان مكسول كوئيتزي (برنده نوبل ادبي ۲۰۰۳) - معتقد است: «خب! ما در ايران درك روشني از ادبيات آن سوي مرزها نداريم. مترجمان ما گاهي آثار درخشان را به گونه اي ترجمه كرده اند كه ماهيت آنها دگرگون شده از طرف ديگر رواج نظريه پردازي ترجمه اي كه بخش اعظم آن، حاصل ترجمه هاي نادرست از «متن مبدأ» است ما را به ورطه اي كشانده كه نويسندگان در نوشتن از روي نظريه هايي از هم سبقت مي گيرند كه وجود خارجي ندارند بلكه حاصل اشتباه در ترجمه اند!
به همه اين ها اضافه كنيد كوتاهي ارتفاع ديد ما را. متأسفانه نويسندگان ما واقعاً نمي توانند از ارتفاع و جايگاهي كه امثال كارول اوتس و كوئيتزي به جهان نگاه مي كنند، به جهان پيرامون شان نگاه كنند.
نويسندگان ما بايد جهان بيني قابل ارائه اي براي دنيا داشته باشند كه به قول «سار تر» بازتاب صداي غربي ها نباشد».
(۵)
با اين همه آيا هنگامي كه «وول سوئينكا» از نيجريه برنده جايزه نوبل مي شود، صدايش بازتاب صداي غربي ها نيست؟ آيا هنگامي كه نويسنده اي ايراني اما مقيم آمريكا و انگليس زبان، اثرش به چند زبان ترجمه مي شود و تيراژ چند صدهزار نسخه اي را تجربه مي كند، صدايش بازتاب صداي غربي ها نيست؟ آيا هنگامي كه «ايشي گورو» ژاپني «بازمانده روز» را به انگليسي مي نويسد و غير از نام نويسنده كه ژاپني است هيچ ويژگي شرقي در اثر به چشم نمي خورد، باز هم مسأله بازتاب صداي غربي ها ، آنان را آزار مي دهد؟
واقعيت چيست؟ نه «ابراهيم گلستان» مدرن توانسته چمدانش را به آن سوي مرزها پرتاب كند نه «محمود دولت آبادي» بومي نويس، نه «بزرگ علوي» سياسي كار رمانتيك ، جهاني شده نه «صادق چوبك» غير سياسي غير رمانتيك؛ نه «غلامحسين ساعدي» به تيراژ انبوه در اروپا و آمريكا رسيده نه «بهرام صادقي» مدرن و پست مدرن و خيلي جلوتر از زمانه خويش.
(۶)
اسدالله امرايي - مترجم پركار آثار داستاني در دهه هاي هفتاد و هشتاد كه ترجمه حجم گسترده اي از رمان و داستان كوتاه در كارنامه اش قابل پيگيري است و خوانندگان آثار داستاني، اغلب و اكثر، نامش را به دليل ترجمه رمان «كوري» از «ساراماگو» به ياد دارند - در اين باره مي گويد: «اينكه بعضي ها مي گويند قصه هاي ايراني به دليل مميزي رشد نكرده اند انداختن تقصير به گردن ديگري است. مگر نويسندگان ايراني مقيم اروپا كه با مميزي سروكار ندارند حالا جهاني شده اند يا اثري فوق العاده ارائه داده اند كه اين همه هياهو بر سر چارچوب هاي فرهنگي است. ببينيد! ما اگر چارچوب ذهني نداشته باشيم دچار چارچوب عيني هم نمي شويم. پس مشكل در ذهني است كه مي خواهد بنويسد. مي گويند ادبيات آمريكاي لاتين جهاني شده چرا ادبيات ما جهاني نشده؟ يك عامل مهمش گسترش كشورها و زبان اسپانيولي است در جهان. اين زبان بيش از ۳۰۰ميليون نفر «گويش ور» دارد. يك نويسنده ايراني از اين امكان منحصر به فرد بي بهره است. مي گويند داستان نويسي هم مثل تمدن از شرق به غرب رفته؛ يعني داستان با هزار و يك شب سوار قاليچه پرنده شده و به غرب رفته است حالا چرا وضعيت ما اين است؟ بله با قاليچه پرنده به غرب رفته و حالا با قطار برقي برگشته است! هنر اين است كه ما هم بدل بزنيم كه نتوانسته ايم! ما در عرصه نظريه پردازي داستان حرفي براي گفتن نداشته ايم. آنها به دنبال نگاه و نظر تازه اند نه تكرار حرفهاي خودشان؛ البته درخشش هايي هم داشته ايم در حد همين تاريخ كوتاه داستان نويسي ايران. مشكل ما اين است كه هميشه به دنبال كسب صفت عالي هستيم و به صفت تفضيلي قناعت نمي كنيم. ما از خيلي كشورها جلوتريم . اول بايد روراست به خودمان بگوييم كه ما نسبت به كشورهاي فلان منطقه «بهتر» هستيم و دنبال اينكه يك سكوي جهاني پيدا كنيم كه روي آن داد بزنيم «بهترين» هستيم، نباشيم چون با اين تاريخ كوتاه داستان نويسي - مدرن- و تجربيات اندك و ... امكانپذير نيست. من معتقد نيستيم كه دچار بن بست و بحرانيم؛ اين وضعيت و حد فعلي ماست؛ البته اگر نويسندگان ما توان نوشتن به انگليسي را داشتند شايد مثل «خالد حسيني» نويسنده افغان كه رمان «بادبادك باز»ش مورد توجه واقع شده، به اعتبار و تيراژ بالا دست مي يافتند. «ايزابل آلنده» [نويسنده رمان مشهور «خانه ارواح»] بر همين اثر نقد مثبتي نوشته و خب اين نقد براي رماني كه اولين اثر يك نويسنده است خيلي بازتاب داشته است. ما در ايران اگر نويسنده اي كتاب اولش شاهكار هم باشد عارمان مي آيد كه بگوييم آن را خوانده ايم.» قاسم كشكولي - نويسنده «زن در پياده رو راه مي رود» و «رمان نامه» كه از معدود نويسندگان دو دهه اخير است كه بومي نويسي و مدرن نگاري را به موازات هم به كار گرفته - اما نگاه متفاوتي به موضوع دارد: «متأسفانه شرايط طوري شده كه در يك صدساله اخير، همه جهان را در غرب خلاصه ديده ايم كه به نظرم اشتباه است.
رسانه هاي غربي مي خواهند كه ما باور كنيم اگر اثري به فرانسه، آلماني يا انگليسي ترجمه شود پس جهاني شده است. مگر اين زبانها در سراسر جهان چند «گويش ور» دارند؟ اين رسانه ها به ما مي گويند اگر اثر شما به زبان چيني ترجمه شود كه بيش از يك ميليارد «گويش ور» دارد، جهاني نيست! اين چه منطقي است كه بايد باورش كنيم و حسرت آن را بخوريم كه مشمول آن نيستيم؟! واقعيت آن است كه اگر آثار ما به زبانهاي اروپايي هم ترجمه شود باز هم فرجي نمي شود چون غربي ها طالب دنيايي هزار و يك شبي هستند كه دائم يك غول از يك طرف داستان بيرون بيايد و برود طرف جني كه طرف ديگر داستان است. آنها دنبال قاليچه پرنده و دربار خليفه اند. آنها طالب تصويري از زندگي اكنوني ما كه همانند زندگي خودشان عيني و واقعي است، نيستند. شما مي توانيد اين نگاه غيرعيني را در توجه بيشترشان به داستانهاي افغاني كه هم ضعيف تر از داستانهاي ما هستند و هم مملو از فضاهاي ناشناخته متعلق به چند قرن قبل ببينيد. ترجمه شعرهاي «سهراب سپهري» در ايتاليا با تيراژ بالا منتشر شده و مورد استقبال هم قرار گرفته است اما ترجمه آثار گلشيري و دولت آبادي كه ادبيات داستاني اند و به نظر مي رسد كه بايد توجه بيشتري را به خود جلب كنند، از اين موفقيت بي نصيب مانده اند؛ دليلش - به نظر من - استقبال غربي ها از ديدگاه هايي است كه آنها فكر مي كنند كاملاً شرقي اند يعني متعلق به جهان كهن اند نه جهاني مدرن و شبيه خودشان.
از طرف ديگر، اگر مي بينيد كه ميزان ترجمه از آثار فرضاً ژاپني نسبت به آثار ايراني بيشتر است، دلايل كاملاً عيني و منطقي دارد. دولت ژاپن در اين زمينه سرمايه گذاري مي كند. جوايز خاصي را در نظر گرفته اند براي مترجماني كه آثار ژاپني را به زبانهاي غربي ترجمه مي كنند. در ايران، ما شاهد سرمايه گذاريهايي از اين نوع نيستيم. اين مطلب را هم اضافه كنم كه توجه نويسندگان غربي به خوانندگان و ذائقه ادبي آنان، حاصل يك رابطه تجاري است. نويسنده غربي چون زندگي اش از راه نوشتن تأمين مي شود بايد به سلايق خوانندگان توجه كند؛ وگرنه بايد برود دنبال يك كار اداري يا روزنامه نگاري يا شغل هاي ديگر. «نوشتن» در غرب شغل است و در ايران مشغله فكري. نويسنده ما وقتي مي بيند كه شغل اش چيز ديگري است چندان به فكر ذائقه خواننده نيست. با اين همه من سطح داستان نويسي خودمان را پايين تر از غربي ها نمي دانم. مشكل ما اين است كه مي خواهيم از منتقدان غربي تأييديه بگيريم آنها هم به ما تأييديه نمي دهند.»
(۷)
مي گويند كه «حقيقت» آيينه شكسته اي است كه هر كسي تكه اي از آن را در دست گرفته و مدعي است كه آيينه يعني اين!
«واقعيت» هم آيينه شكسته اي است؟
خيابانهاي ايراني پر از داستانهاي متحركي است كه مي خواهند وارد ذهن ما شوند و از شبكه تو در توي «زبان فارسي» راهي به ادبيات مكتوب پيدا كنند. آيا ما هم به سراغشان مي رويم؟ اين كه مي بينيم داستان نويسي چندسال اخير پر است از داستانهايي كه شخصيت هاي آنها مي خواهند از نويسندگان داستان انتقام بگيرند، شايد حاصل شرمي پنهاني است كه گريبان نويسندگان ما را گرفته است. چرا داستانهاي ما اين قدر شبيه هم شده اند؟ موضوع كم داريم، طرح خوب آنقدر كم است كه از روي دست هم بنويسيم يا خودمان بن بست ذهن مان شده ايم؟
داستان نويسي ايران محتاج عصبانيت نيست؛ به اندازه كافي همه ما عصباني هستيم! چه بپذيريم كه وضع مان در داستان نويسي عالي است وچه بپذيريم كه وضع مان قابل قبول است وچه بپذيريم كه دچار بن بست ايم، بايد براي آينده فكري بكنيم.
راستي كودكان ما، زنان و مردان آينده ما، كهن سالان ما بدون داستان، بدون ارتباط صميمانه با داستان چه سرنوشتي خواهند داشت. «داستان» ارثيه شرقي ماست.