اين مقاله مقدمه‌اي است به پست مدرنيسم و ساختارشكني آنگونه كه مربوط به چالش‌هاي ويژه تحقيق‌و تدريس در زمينه علوم چندرشته‌اي مربوط به علم و دين مي‌گردد.
● نويسنده: ويليام - گراسى
● مترجم: طاهر - رحمانى
تعريف مبهم
اولين مشكل كه ضرورتاً با آن مواجه هستيم، عبارت از اين است كه، پست مدرنيسم وساختارشكني، يك سلسله ديدگاهها و نظرات فلسفي را بيان مي‌نمايد. آنچه در دست داريم، تحرك‌فكري گسترده‌اي است كه از درون متفاوت بنظر مي‌رسد ولي در برون به عنوان توسعه فلسفي جديد،عموميت پيدا مي‌كند. در حقيقت، ساختارشكني كه بنظر مي‌رسد شكل نهايي پست مدرنيسم باشد،آشكارا نظريه تفكر مبهم تلقي مي‌گردد. بنابراين تلاش و كوشش من براي توضيح اين اصطلاحات، الزاماًمتناقض خواهد بود. آنچنان كه آنها تعريف مي‌كنند، تئوري پست مدرن و ضد تئوري ساختارشكني، يابه عنوان تفكر و انديشه انساني و يا تجربه‌اي كه در خارج، در حوزه مشكلات و مسائل‌معرفت‌شناسي اِعمال مي‌شوند، مورد ملاحظه قرار مي‌گيرند. شكلي قدرتمند از عقلانيت كه‌فراگير مي‌باشد و نيز اين تفكر را تقويت مي‌كند، ممكن است به عنوان بُعد علمي رئاليسم ماوراء فلسفي‌و پوزيتيويسم منطقي ارائه گردد.
ساختارشكني مدرنيته
اگر بخواهيم معني و مفهوم پست مدرنيسم را بدانيم، لازم است ابتدا مدرنيته را كه ادعا دارد،جانشين و وارث خواهد بود، تعريف نماييم.
مدرنيته، با ديدگاه جهاني روشنفكري، يكسان تصور مي‌گردد. اين رويكرد موفق و قدرتمند درحوزه طبيعت و فرهنگ رخ داده است تا بر اجتماع، اقتصاد، اخلاق، ساختارهاي معرفتي و دنياي مدرن‌ما مسلط شود. استدلال بشري، همان‌گونه كه در تفكر قياسي رياضي و فيزيك نمونه‌سازي و مدل‌سازي‌شده، آمده است تا جايگزين تفكر، خرافه‌پرستي مذهبي و ساير شكل‌هاي غيرعقلانيت گردد.
دليل و برهان، علم، تكنولوژي و مديريت بوروكراتيك، از طريق كنترل عقلاني طبيعت و جامعه،دانش ما ـ سلامتي و كاميابي ـ و خوشبختي ما را بهبود و اصلاح خواهد نمود.
نوگرا و تجدّدطلب با حمله به مذهب، مطالعه و بررسي پاراديگماتيك را براي جستجو و پيگيري‌افكار و انديشه پست مدرن ميسر مي‌سازد.
«كارل ماركس» در بحث‌هاي قوانين اقتصادي بنيادي جامعه و در نتيجه مؤسسات اجتماعي وفلسفه‌هاي بنا شده بر پايه و اساس ماترياليست‌ها، موضوع زيربنا و روبنا را مطرح نموده است. مذهب به‌عنوان بخشي از روبنا، مطلقاً آينه ايدئولوژيكي ساخت اقتصادي جامعه، معرفي گرديده است.
«زيگموند فرويد» همچنين در توضيح و تشريح ساختارهاي بنيادي روانشناسانة بشري كه‌محدوديت‌ها و امكانات زندگي انسان از آن منتج مي‌گردد، بحث زيربنا و روبنا را به‌كار برده است.مذهب در ديدگاه فرويد، در اصطلاح او حقيقت ندارد، ولي انعكاس فريبنده برخي از واقعيت روحي ورواني است. هم فرويد و هم ماركس، به علاوه تعداد بسياري از جانشينان آنها، درباره اينكه واقعيت فردو جامعه، براي شخص يا گروه به ندرت بديهي و واضح مي‌باشد، بحث‌هايي را مطرح نموده‌اند. مفاهيم‌و معاني پنهان يا ساختارهايي وجود دارند كه بايستي از طريق شكل‌هاي جديد از تجزيه و تحليل علمي‌اجتماعي، آشكار گردند.
«كلود لوي استراس»، رويكرد روبنا و زيربنا را در مطالعات و بررسي‌هاي انسان‌شناختي مورداستفاده قرار داده است. بدين ترتيب، ريشه‌هاي انسان‌شناختي به عنوان مجموعه مقررات و قوانين، به‌اين استعاره پنهان از زير ساخت‌هاي علّي و سببي، وام‌دار مي‌باشد، حتي فرضيه تكامل «چارلزداروين» به عنوان الگوي زيربنا و روبنا مي‌تواند ارائه و مطرح گردد، زيرا همه شكل‌هاي بالاتر زندگي،الزاماً، بر روي شكل‌هاي پاييني نهاده شده و همه آنها توسط قوانين پنهان كه بديهي و آشكار نمي‌باشند،ساخته شده و به‌وجود آمده‌اند. خودفهمي شخص و يا گروه به عنوان دانش معتبر، مورد ملاحظه قرارنمي‌گيرد، زيرا اين دانش با اغواگري روحي و رواني، وهم و خيال رؤيايي و تعصب ايدئولوژيكي،تحريف مي‌گردد. از آنجاكه علم مي‌تواند، مسائل و موارد نامرئي را در طبيعت به اثبات برساند، مثل‌اينكه زمين به دور خورشيد حركت مي‌كند، لذا علوم اجتماعي جديد نظير، اقتصاد، روان‌شناسي،انسان‌شناسي و جامعه‌شناسي، از سرشت و ذات حقيقي باورهاي فردي و ساختارهاي اجتماعي كه ازپايه‌هاي بنيادي، استنتاج مي‌شوند، پرده‌برداري مي‌نمايد.
بنيان‌گذاران ساختارگراي اقتصاد انتقادي، روان‌شناسي، جامعه‌شناسي و انسان‌شناسي، همه ضدمذهب بودند. بيشتر نوگراها، مخالف مذهب مي‌باشند، زيرا مذهب شكل بي‌خردي ثابت وغيرعقلانيت خطرناكي را معرفي و ارائه مي‌نمايد.
آنها جهاني را تصوير و مجسم مي‌سازند كه از موهومات و خرافات مذهبي، رها شده است. اين‌تصور، فرهنگ علم جديد و جهان مادي را به‌طور عميق، تحت نفوذ و تأثير قرار داده است. در حقيقت،پروژه اسطوره‌زدايي نوگراها، همان‌طور كه در تفسير بنيادگرايان پروتستان و در بيانيه تاريخي انتقادي‌جستجوي كتاب مقدس معتبر، صراحتاً روشن مي‌باشد، توسط متفكران مذهبي، پذيرفته شده است. درحالي كه نوگرايي، در بيانيه مذهبي و علمي خود، انتقاد معتبر خردمندانه و جدي را باز گذاشته،نابخردانه خواهد بود، اگر حوزه وسيع انتقاد به موفقيت‌هاي واقعي و كمالات نوگرايي را مورد ملاحظه‌قرار ندهد.
بدون فهم و توجه و درك ادعاهاي فراتئوري مدرنيته، نوگرايي نوين، امكان‌پذير نخواهد بود.همچنان كه خواهيم ديد، حداقل در طول تاريخ و در راستاي توسعه انديشه و تفكر انساني، مفاهيم‌بي‌آلايش وجود نداشته است.
از ساختارگرايي تا ساختارگرايي نوين: ساختارشكني بنياد و ريشه
تفكر و انديشه‌اي كه با ماركس، داروين، فرويد و لوي استراس شروع شده و به عنوان مكاتب رفتاري‌اصلي و فرعي كه از مباني خود دفاع و طبقه‌بندي‌هايي كه ساير نتايج را در پي داشت را به‌وجود آورده‌بود، در تاريخ روشنفكري قرن بيستم ادامه پيدا كرد. روش ساختارشكني چهارچوب تئوري ديگران،عبارت است از اينكه، ساختار طبقه‌بندي تجزيه و تحليل را با برخي مباني جديد، جايگزين نماييم.
پس از چندين دهه چرخش در دايره، سرانجام، فلاسفه و دانشمندان علوم اجتماعي، مبارزه جدي رابراي مباني روبناي استعاره دانش و آگاهي، آغاز نموده‌اند. درحال حاضر، در تئوري ماركسيسم،واضح است كه عناصر روبنا بايد سبب تأثيراتي روي مباني اقتصادي جامعه شوند. به علاوه نقدماركسيستي ايدئولوژي خائنانه و ادعايش مبني بر علم حقيقي تاريخ، به عنوان ايدئولوژي نيازمند انتقاد،به آساني مي‌تواند ارائه گردد. براي ابطال نظرية علمي اجتماعي، فرد با نشان دادن اينكه ساختارپيش‌فرض شده، واقعاً محصول و نتيجه برخي از پديده‌هاي ديگر است، ساختارشكني مي‌نمايد. بدين‌ترتيب، بررسي مشهور ماكس وبر «اخلاق پروتستان و روح كاپيتاليسم» طبقه‌بندي ماتريالسيت‌ماركسيست را نقض نموده و استدلال مي‌كند كه ايدئولوژي پروتستانتيسم ساختار اقتصادي جامعه راتغيير داده و اگرچه، نتيجه و اثر آن غيرتعمدي بوده است. وارونه‌سازي وبر درخصوص مباني و روبناي‌ماركس، مي‌تواند در حوزه نقد ايدئولوژيكي وبر مجدداً نقض و ابطال گردد. اين تسلسل فلسفي،موجب مشكل بزرگي در علوم اجتماعي، تئوري زبان‌شناختي و هرمنوتيك در تاريخ اخير گرديده است.
ساختارگرايي نوين، كه واقعاً با پست مدرنيسم مترادف و هم معني است، ادعا و امكان تجزيه وتحليل هم جهت و ساده را آغاز نموده و در همان حال، بحث اينكه واقعيت در برخي از معاني قابل‌توجه از مشاهده مستقيم و احساس مشترك پنهان مي‌باشد را نيز ادامه داده است.
ساختارگرايي نوين، تمامي طبقه‌بندي بنيادي را به عنوان آثار و فرآورده‌هاي علّي ساير عناصر، به‌وسيله آزمايش مجدد آنها، كنار مي‌زند. هيچ قياس قابل دسترس و موضوع ارشميدسي قابل اتكاء،كه دليل و برهان بشري بر آن بنا نهاده شده باشد، وجود ندارد.
آنچه در اين قاعده كانتي جديد معقول مي‌باشد، عبارت است از اينكه قدري تصوير درون فرضي‌به سوي پديده طبيعي است. هيچ تجربه مستقيم واقعيت بدون تأمل و تفسير وجود ندارد؛ و همه‌تأويل‌ها و تفاسير در برخي دريافت‌ها و ادراكات، به وسيله تعصبات و غرض‌هاي فرهنگي و شخصي‌تحريف و تباه و يا توسط تفسيرگران قبل از بررسي و مطالعه، حكم صادر گرديده است.
هرمنوتيك واقعيت
هرمنوتيك يك نظام فلسفي است كه در اين نظام با مشكلات تئوري تأويل و تفسير مواجه مي‌گرديم.نظام هرمنوتيك خارج از مشكلاتي كه در بررسي كتاب مقدس، نقد ادبي و تفسير قانون، با آن مواجه‌هستيم، رشد نموده و پارادايم مسلط براي فهم تفكر نوگرايي جديد و ساختارشكني گرديده است.
مشكل قرائت و فهم يك متن، سبب استعاره جديدي براي همه انواع برداشتها و نيز فهم پديده‌اجتماعي و علم‌الحيات، گرديده است. در يك سطح ساده، هرمنوتيك قرائت يك متن، با مؤلف، متن وخواننده آغاز مي‌گردد. متن اساساً توسط ساختار تعمّدي اثر مؤلف، تأثير پذيرفته، اما استقلال خودش ازمؤلف را نيز دارا مي‌باشد. متن، هميشه روح خود را نيز دارا مي‌باشد. معاني كه از مقاصد نويسنده‌مستقل باشد، در متن موجود مي‌باشد، همچنان كه روحيه شخصي و پيش‌فرض‌هاي فرهنگي ـاجتماعي نوسينده كه در آن فضا زندگي مي‌كرده و قلم مي‌زده، ناخودآگاه در متن انعكاس يافته است.بدين ترتيب مطلب قبل و بعد نويسنده، عنصر ضروري و لازم در قرائت و فهم متن بوده و بسيار اهميت‌دارد.
هرمنوتيك ساختارگرا، متناوباً درصدد بوده تا متن را مجزاي از نويسنده و يا مقاصد نويسنده رابهتر از آنچه نويسنده فهميده، درك نمايد. در هر يك از اين حالت‌ها، ساختارگرايان، بر اين باورند كه آنهاصاحب برخي از تئوري‌هاي انتقادي مي‌باشند كه قرائت صحيح قابل شناخت و فهميدن را ميسرمي‌سازد. به هر حال خواننده، روحيه و پيش‌فرض‌هاي فرهنگي و اجتماعي خويش را دارا بوده و اساساًاينكه چگونه متن خوانده و فهميده مي‌شود، بر او تأثير مي‌گذارد. بنابراين خواننده، همچنين با قبل و بعداز عبارت موردنظر، درگير مي‌باشد. يك تئوري انتقادي، به پيش‌فرض قرينه‌اي كه قرائت و فهم اقتباس‌شده ازقبل را معين مي‌سازد، وابسته مي‌باشد. به علاوه، متن همچنين، تاريخ تفسير خودش كه قبلاًامكان قرائت‌ها و قرائت‌هاي مجدد را تجويز كرده، گسترش و توسعه مي‌دهد. بدين ترتيب هرمنوتيك‌پويا، به سرعت، در پيچيدگي، انفجار حاصل مي‌كند. هرمنوتيك خودش را به عنوان مشكل تسلسل‌مطرح مي‌كند، همچنان كه حكم پيش از قضاوت، توضيح و تفسير را نشان داده كه اين توضيح، فهم ودرك متن را معين مي‌كند كه اين هم حكم پيش از قضاوت را مجدداً مشخص مي‌كند. اين پويايي به‌عنوان توصيف و تعريف نه فقط در قرائت و فهم يك متن، بلكه قرائت و فهم مرحله پديده‌هاي اجتماعي‌و حياتي مشاهده مي‌گردد.
قدرت ـ دانش
معيار و ملاك براي مشخص كردن اينكه كدام تفسير و تأويل متن، صحيح يا بهتر است، اغلب به‌عنوان بازتاب شكل قدرت اجتماعي ارائه و معرفي گرديده است. چيزي كه به عنوان آگاهي فرض‌مي‌گردد، با قدرت تعريف مي‌گردد. در حقيقت، در اين ديدگاه، آگاهي و قدرت، مترادف و هم‌معني‌مي‌باشند. به هر حال، قدرت و آگاهي، آميخته و مركب، چندوجهي و متناقض مي‌باشند.
مسير فكري، متفكرين پست مدرن، عبارت است از اينكه، صورت آسماني قدرت ـ آگاهي پنهان رابدون تأسيس يك هرمنوتيك تفسيري جديد كه به عنوان تئوري جديد بزرگ، جنبه مادي به خود بگيردموقتاً آشكار نمايند. اين فراروايت جديد، ابزار جديد اغفال و تعدي و ظلم خواهد بود؛ بدين ترتيب،مبارزه پست مدرنيسم، بدون شكاف ساختگي كه تحقق آن را اراده نمايد، در جريان تغيير، زندگي‌مي‌نمايد.
نوع ديگري از هستي‌شناسي هرمنوتيك
در بيشتر انديشه‌هاي پست مدرن، نوع ديگري از معرفت‌شناسي و نقش تفسيري، اهميت و اعتبارمركزي به خود مي‌گيرد. تجربياتي كه در زمره پارادايم آگاهي ـ قدرت‌ِ مسلط قرار نمي‌گيرند، چشم‌اندازانتقادي از واقعيت را ارائه مي‌نمايند. در حال حاضر، «ميشل فوكو» درخصوص زندان‌ها وبيمارستان‌هاي رواني مطلب مي‌نويسد تا توجه بيشتر به نقش جامعه را توضيح و تبيين نمايد.
«امانوئل لويناس» و «ژاك دريدا» اختلاف و تفاوت را به هستي‌شناسي قبلي بالا مي‌برند. آگاهي‌واقعي در ضمير و نفس عقلاني بنا نهاده نمي‌شود، بلكه درنوع انتقال داده شده تصاوير ذهني‌شخص كه صاحب قدرت شده، به مبارزه فراخوانده مي‌شود.
اين قرائت مختلف و متفاوت در جايي است كه انديشه پست مدرنيست، اغلب خودش را كه داراي‌نقش اخلاقي و رهاسازي از قيد و بند معرفي مي‌كند، درصدد است تا آگاهي‌هاي مقهور و مطيع را درمحدودة آگاهي ـ قدرت مسلط، آزاد نمايد.
تحول زباني ـ رئاليسم مجازي
پست مدرنيسم همچنين با تحول و جنبش زباني در فلسفه، توصيف و مشخص مي‌گردد. «لودويك‌وايتكنشتاين» تئوري پوزيتيويستي زبان را كه قبلاً دارا بوده و انتقال مهمي در طراحي حركت ازمدرنيسم به پست مدرنيسم محسوب مي‌شده را كنار گذاشته است. وايتكنشتاين ناگزير شد، زبان‌ها را اززبان رمزي گرفته تا زبان مادري كه همه آنها ذاتاً خود مرجع هستند را مورد توجه و ملاحظه قرار دهد.زبان به عنوان يك نوع تئوري بازي كه قوانين آن قراردادي و مورد قبول هر گروه مي‌باشد، فهميده‌مي‌شود. زباني كه ما صحبت مي‌كنيم، در محدوده مرزهاي عقلانيت، غيرعقلاني و ساير امورعقلاني زبان بازي است. شعور و نطق انسان، چندزباني است. ترجمه ميان رشته‌اي و بين فرهنگي،نتيجه را ارائه مي‌دهند. در محدوده قوانين بازي مورد احترام، براي يك يهودي متعصب هر ذره طبيعت‌مي‌تواند عقلاني باشد. در حقيقت آنها يك فرد خواهند بود. به هر حال يك زبان‌ِ حقيقت برتر، آنچنان كه‌پوزيتيويست‌هاي علمي و بنيادگرايان مذهبي اميدوار بوده‌اند، وجود نخواهد داشت. كلمات،نقش معني‌دهنده خودشان را فقط از طريق ارتباطات دلالت‌هاي ضمني، در كاربردهاي بنا نهاده شده، به‌دست مي‌آورند. از آنجا كه نقش زبان، ابتدا در دلالت‌هاي ضمني بنا نهاده شده، لذا ما با تئوري استعاره،همانند زبان‌شناسي بدوي و قديمي آن را خاتمه مي‌دهيم. استعاره با نگهداري دو معني ناسازگار و درحالت كشش، به تأثير خود نائل گشته و ديدگاه جديدي را آشكار مي‌سازد. استعاره‌ها، مي‌توانند، ساده،گسترده، بيش از اندازه مورد استفاده قرار گرفته و تازه و بديع باشند.
استعاره، هست / نيست را كه معني به‌وجود مي‌آورند را توضيح و تبيين مي‌نمايد.
با توسعه و تعميم، ممكن خواهد بود تا استدلال كنيم كه مدل‌ها، سمبل‌ها و تئوري‌ها، هماننداستعاره‌هاي پيچيده عمل مي‌كنند. چه خدا را با پدر، و چه تكامل را با جنگل، مساوي فرض نماييم،ارتباطات مجازي به‌كار مي‌بريم تا معاني را به وجود آوريم كه از لحاظ ادبي غيرحقيقي هستند. استعاره‌هادر توانايي خود، جهت به‌وجود آوردن معاني، قدرتمند و بارور هستند. استعاره‌هاي مشترك، اغلب درانديشه و تفكرات ما، مسلم فرض مي‌شوند. حركت پست مدرن، در برخي از انواع ساختارشكني،آشكارسازي استعاره مسلم فرض شده كاربردي را درگير مي‌نمايند.
ساختارگرایی (Structuralism)، یک شیوه اندیشیدن و یک روش فراکافت در قرن بیستم، بویژه در نیمه نخست آن است. از نظر روش شناسی، ساختارگرایی به تجزیه و تحلیل سیستم های عمده با استفاده از بررسی سازه ها و عناصر تشکیل دهنده آن می پردازد.
عالِم اجتماعی ساختارگرا بر این باور است که جامعه، شبکه ای از عناصر برهم تنیده و مرتبط است و به بررسی الگوها و اهمیت این عناصر می پردازد.
روانشناس ساختارگرا به سازماندهی تجربیات ذهنی بر پایه سلسله مراتب از آسان به دشوار می پرداخت. به بیان رساتر، روانشناس ساختارگرا معتقد بود که کارکرد روانشناسی، همانا بررسی عناصر بنیادین ذهن است. برای نمونه، ادوارد برادفورد تیچِنِر، روانشناس آمریکایی و بنیانگذار روانشناسی ساختارگرا، سازه های احساس مزه را بدین ترتیب عنوان کرده بود : شیرین، ترش، شور، تلخ.
روانشناسی کارکردگرا در مقابل روانشناسی ساختارگرا قرارداشت. بر پایه باور پیروان این مکتب، وظیفه روانشناسی، بررسی کارکرد ذهن است و نه ساختار آن.
با انتشار کتابِ Course de linguistique generale (دوره زبانشناسی عمومی) در سال 1916 ساختارگرایی در زبانشناسی پا به عرصه وجود گذاشت. این کتاب حاوی دیدگاه های فردیناند دو سوسور بود که بوسیله شاگردان وی گرداوری و منتشر شد(خود سوسور در سال 1913 درگذشته بود). ساختارگرایی را شاخه ای از زبانشناسی توصیفی (Descriptive Linguistics) می دانند که در نخستین سالهای قرن بیستم بجای زبانشناسی تجویزی (Prescriptive Linguistics) شکوفا شد.
فرانتز بوآس (مردم شناس آمریکایی آلمانی الاصل) و ادوارد سِپیر (زبانشناس و مردم شناس آمریکایی) بنیانگذاران روش های زبانشناسی توصیفی محسوب می شوند. این دو در نخستین سالهای قرن بیستم به ضبط و بررسی زبانهای بومی آمریکا پرداختند. آنها با گوش دادن به زبان بومیان، ابتدا داده هایی درباره آواها و واج های زبان مورد نظر را گرداوری و بررسی می کردند، سپس به بررسی چگونگی ترکیب این آواها برای تشکیل یک تکواژ می پرداختند. آنگاه رابطه معنایی و دستوری واژگان و تکواژها را برای تشکیل یک جمله مورد کنکاش قرار می دادند. زبانشناس توصیفی با استفاده از این روش می توانست بدون آنکه زبانی بصورت مکتوب موجود باشد و یا دستوری مکتوب از آن زبان در دست باشد، قواعد و گرامر آنرا درآورد.
فردیناند دو سوسور میان سخن حقیقی (زبان گویشی) و دانشی که در زیر آن نهفته است (گرامر) تفاوت قائل شد. برای زبانشناس توصیف گرا، ”گرامر“ مجموعه ای از نمونه های زبان بود؛ درحالیکه از دیدگاه زبانشناس ساختارگرا، ”گرامر“ مجموعه ای از روابطی به شمار می رفت که سخن را تشکیل می داد.
در بررسی بّعدِ اجتماعی یا گروهی زبان، سوسور بررسی گرامر را بر کاربرد وبررسی قوانین را بر اصطلاحات ارجح می دانست. سوسور به ژرفساخت زبان بیش از روساختِ آن اهمیت می داد و به تحول تاریخی توجه نداشت. یعنی پژوهش های وی ایستاسنجانه (Synchronic) بود و نه ترازمانی (Diachronic).
چون ساختارگرایی، به ژرف ساخت بیش از روساخت اهمیت می دهد، در بسیاری از موارد، مشابه دیدگاههای مارکس و فروید است. هر دو متفکر یاد شده، به علت های پنهان، انگیزه های ناخودآگاه، و نیروهای مافوق فردی اعتقاد داشتند.
ساختارگرایی، همچون مارکسیسم و فرویدیسم، درپی کوچک انگاشتن نقش فرد است و به همین دلیل معمولا آنرا ضد انسانگرایی و انسانمداری (Antihumanistic) می دانند. توجه داشته باشید که فرد در زبانشناسی با فرد در جامعه شناسی تفاوت دارد. آیا می توانید این تفاوت را بیابید؟
سوسور را همچنین پایه گذار علم نشانه شناسی (Semiotics) می دانند؛ گرچه چارلز سُندِرز پیِرس، فیلسوف آمریکایی و دانشمند معاصر سوسور، این علم را مدون و طرح کلی آن را ترسیم نمود. نشانه شناسی، پای خود را از زبانشناسی فراتر گذاشت و به حوزه ادبیات، معماری و حتی پزشکی وارد شد.
ساختار شکنی در انديشه ی ژاك دريدا
ارسال صفحه براي دوستان اظهار نظر امتياز به صفحه چاپ
ساختار، ساختارگرایی، ساختارشكني، پساساختارگرايي
ارسال صفحه براي دوستان اظهار نظر امتياز به صفحه چاپ
● نويسنده: محمد الياس - قنبري
● منبع: سایت - جامعه شناسی ایران - تاريخ شمسی نشر 02/06/1388
ساختارگرايي، آيين فكري مهمي است كه در نيمه دوم قرن بيستم در قلمرو فلسفه و علوم انساني پديد آمد و سرچشمه تاثيرات فراواني شد. اين آيين، از دهه 1950 به طور عمده در فرانسه بسط يافت و تا دو دهه بعد در ميان پژوهشگران و دانشگاهيان اروپايي و امريكايي اعتبار بسيار كسب كرد و در مردم شناسي، فلسفه، زيبايي شناسي، نقد ادبي، روان كاوي و حتي پژوهش هاي سياسي بسيار راه گشا بود. ساختارگرايي در مطالعات فرهنگي نيز رويكردي غالب محسوب مي شود. آثار رولان بارت با بررسي مقولات فرهنگي به مثابه اجزاي يك نظام نشانه اي شايد در اين زمينه پيشتاز بوده است.
همه ساختارگرايان از اين بينش آغاز كرده اند كه پديدارهاي اجتماعي و فرهنگي، رويدادهايي واجد معنا هستند و در نتيجه دلالت هاي آنها بايد در مركز پژوهش، قرار گيرد. از اين رو در تحليل ساختاري بر مجموعه مناسبات ميان اجزاي ساختار در هر پديدار تاكيد مي شود. با شناخت اين مناسبات درون ساختاري است كه يك پديدار، معنا مي يابد. ساختارگرايي، از نظام نشانه اي زبان آغاز مي كند اما فرهنگ نيز مي تواند به مثابه دستگاهي سرشار از نشانه ها مورد تحليل ساختاري واقع شود. ساختارگرايي براي تحليل هر پديده فرهنگي و اجتماعي پيشنهاد مي كند كه نخست، تفاوت هاي دروني و صوري ميان اجزاي يك پديده را كه موجب ايجاد اشكال متفاوت آن پديده از نظر معناهاي فرهنگي مي شود را بررسي كنيم. عناصر فرهنگي به خودي خود از الگوهايي ساختاري شكل يافته اند و ظاهري بي معنا دارند و تنها بررسي مناسبات، تفاوت ها و تقابل هاست كه به آنها معنا مي بخشد. در اين مقاله سعي مي شود كه مفاهيم ساختار و ساختارگرايي با بررسي ريشه آنها در زبان شناسي سوسوري تبيين شوند. گسترش و رشد اين رويكرد در ساير مكاتب فكري از جمله مطالعات فرهنگي نشان داده شود و سر انجام با طرح ايرادات تفكر ساختارگرايي نشان داده شود كه چطور ساختارگرايي از مركزيت خارج شده و نظريه هاي ديگري از جمله نظريه گفتمان فوكو جايگزين آن مي شود.
ساختار چيست؟
درك بينش ساختارگرا پيچيده نيست. اگر به خانه خود نگاه كنيم متوجه اجزايي مي شويم كه در كنار يكديگر قرار گرفته اند و اين اجزا با در كنار هم قرار گرفتن، كليتي معنا دار به نام خانه را ساخته اند. ترتيب قرار گرفتن اتاق ها و نحوه چيدمان ميز ناهار خوري و مبل و صندلي ها و رنگ پرده ها مي تواند در يك خانه صورت هاي متفاوتي ايجاد كند ولي همواره آن چيزي كه ثابت است خود ساخت خانه است كه معنا و مفهوم خود را حفظ مي كند. اگر به يك وبلاگ نگاه كنيد عناصري چون صفحه اصلي، نوشته ها، بخش نظرات و عكس نويسنده را مشاهده مي كنيد كه در كنار هم ساختاري به نام وبلاگ را شكل داده اند اين عناصر، در وبلاگ هاي ديگر ممكن است حذف شوند،زياد شوند، رنگ ديگري پيدا كنند و چيدمان متفاوتي بگيرند اما باز با همه اين پويايي ها، شالوده و اساس ساختاري وبلاگ باقي مي ماند. در اين صورت بينشي كه ما نسبت به خانه خود و يا محيط يك وبلاگ داريم بينشي ساختگراست. می توان در اینجا رویکرد گشتالتی در روان شناسی را یادآور شد که بر آن است که نمی توان یک کل را به اجزایش تقلیل داد و کل زیستی جداگانه از اجزایش دارد و در واقع خواص کل است که رفتار و موقعیت اجزا را شکل می دهد.
با سيري در آن دسته از متون علمي و فلسفي كه خود ساختار گرا بوده اند و يا به ساختارگرايي پرداخته اند مي توان اين تعريف جامع و مانع را از مفهوم ساخت استنباط كرد:
”ساخت: شبكه روابط عناصر يك نظام در رابطه متقابل با يكديگر است كه اين روابط مي تواند طبق قواعد همنشيني و جانشيني صورت هاي جديد و گوناگوني به خود بگيرد و در عين حال كليت يك ساخت واحد و ثابت را حفظ كند”.
ريشه هاي تفكر ساختي را مي توان در آراي متفكران متقدمي چون لايبنيتس و و حتي رواقيون يونان رد يابي كرد اما در حقيقت حدود يك قرن پيش با انتشار كتاب دوره زبان شناسي عمومي فردينان دوسوسور در ژنو بود كه تفكر ساخت گرا شكلي دقيق و منظم به خود گرفت و بارور شد.
زبان به مثابه نظامی ساختاری
زبان شناسي را غالبآ جزئي از علم نشانه شناسي تلقي مي كنند زيرا زبان را تنها يكي از انواع نظام هاي نشانه اي مي دانند. اما در واقع زبان، عام ترين نظام است و همه نظام هاي ديگر از جمله نشانه شناسي جزئي از نظام زبان شناسي محسوب مي شوند. زبان، قبل از همه چيز وجود دارد و ما اصلآ بدون كلمات قادر به انديشه نيستيم.
تا قبل از سوسور، مطالعات زبان شناسي، آواها، ريشه كلمات، دستور زبان و تحولات تاريخي زبان را بررسي مي كرد و وجهه اي در زماني، تاريخي و ديناميك داشت ولي سوسور، مطالعات زبان شناسي را معطوف به بررسي ساختار زبان كرد. يعني كندوكاو ساختار زبان با وضعيتي كه در همين لحظه دارد و بررسي عناصر تشكيل دهنده زبان و روابط ميان آنها كه منجر به كشف قواعد ثابت و دائمي در، روابط ميان اين عناصر مي شود. البته سوسور مخالف بررسي تاريخي زبان نيست ولي معتقد است كه بررسي تاريخي معتبر، به معني بررسي روندي است كه زبان در فاصله دو مقطع بررسي ايستا طي مي كند. در غير اين صورت، بررسي تاريخي، چيز زيادي به ما نمي گويد. بررسي اجزا و روابط عناصر ساختي زبان، ما را به ياد دوركيم مي اندازد كه اصرار داشت با دنبال كردن تاريخ يك پديده نمي توانيم سازوكارش را درك كنيم و براي شناخت جامعه، ناگزير بايد اجزا و مناسبات ميان آن اجزا را كشف كنيم.
اجزاي نظام نشانه اي زبان، نشانه ها هستند. به طور مثال، نامي به عنوان درخت در ذهن ما وجود دارد و ما در ذهن خود صوتي را هم مي توانيم از آن نام تصور كنيم (derakht) كه مي تواند از حنجره خارج شود. سوسور اين نام را (تصور صوتي) مي نامد. اين تصور صوتي در ذهن ما دالي است كه اشاره مي كند به يك مفهوم ذهني ديگر كه همان مفهوم ذهني درخت است. اين مفهوم ذهني مدلول ناميده مي شود. بايد توجه كرد كه واژه ها مانند برچسب به مفاهيم نچسبيده اند و رابطه آنها يك رابطه اختياري و قرار دادي است. به بيان ديگر رابطه ميان دال و مدلول يك رابطه ضروري و الزامي نيست و مثلآ مي توان تصور كرد قرار دادي را كه در آن از اين به بعد، سگ را درخت صدا بزنيم. براي درك بهتر ضروري نبودن رابطه دال و مدلول مي توان به تفاوت دال ها در زبان هاي مختلف اشاره كرد. در زبان فارسي واژه ”درخت” به مفهوم درخت اشاره مي كند ولي در زبان عربي، واژه ”شجر” دال بر مدلول درخت است. پس رابطه دال و مدلول، رابطه اي اختياري و غير ضروري است. البته بايد توجه كرد كه رابطه دال و مدلول در يك بستر فرهنگي خاص، پس از استعمال، به رابطه اي تثبيت شده تبديل مي شود كه نمي توان به سادگي آن را از ميان برد. زبان شناسي ساختاري سوسور، جدايي واژه و مفهوم مورد نظر آن واژه را كاملآ نمايان مي كند و دو مفهوم دال و مدلول را طرح مي كند. دال: صورت، تصوير و يا آوايي است كه به مفهوم يا معنايي به نام مدلول اشاره مي كند. به طور مثال كلمه ”سگ” در شكل ذاتي خود تنها يك كلمه دو حرفي است كه با خواندن آواهاي آن، صدايي از حنجره خارج مي شود. اين عنصر، بدون مدلول بي معناست و مدلول آن همان مفهومي است كه از يك موجود پشمالوي واق واقو در ذهن ما ايجاد مي شود. مفهوم اين موجود پشمالو و پر جنب و جوش را نيز بدون صدا نمي توان بيان كرد و مفهوم ذهني سگ نيز تنها به وسيله همان واژه ( و صدايي كه آن واژه توليد مي كند )، تبديل به نشانه اي معنادار براي بيان و كاربرد در نظام زبان مي شود دال و مدلول در كنار هم معنادار مي شوند. بايد دقت كرد كه دال ( تصوير، صورت) و مدلول (معنا، مفهوم) هر دو مقولاتي ذهني هستند و به نظام زبان تعلق دارند و نشانه، رابطه دال و مدلول در ذهن است. در عالم واقع، درخت تنها يك شي عمودي با تنه قهوه اي رنگ با برگ هاي انبوه سبزرنگ است كه انواع و اقسام مختلفي نيز دارد: (درخت سيب، درخت كاج، درخت چنار) اما اين اشيا عمودي سبز و قهوه اي درعالم خارج گرچه شكل ها و انواع مختلفي نيز دارند ولي همگي در مفهومي به نام ”درخت” مشترك اند. اين مفهوم، مدلولي است كه واژه درخت دال آن است. واژه درخت بر مفهوم درخت دلالت مي كند و مفهوم درخت هم از درخت هاي عالم واقع خبر مي دهد. در واقع مي توان گفت كه مدلول، واسطه ميان دال و اشيا خارجي است. البته بسياري از مفاهيم هستند كه ما به ازايي در عالم واقع ندارند. اين مفاهيم، مفاهيمي انتزاعي و كاملآ ذهني هستند. به طور مثال، واژه (freedom)، دالي است كه مدلول آن مفهوم آزادي است اما مفهوم آزادي مانند مفهوم درخت معادلي مادي و قابل مشاهده در عالم واقع ندارد. در ضمن جا دارد كه اين نكته نيز ذكر شود كه نوع خاصي از رابطه نشانه اي نيز وجود دارد كه در آن دال و مدلول پيوندي ضروري مي يابند. ترازو، نماد مفهوم عدالت است و رابطه نمادين ميان دال ”ترازو” و مدلول ”عدالت” رابطه اي ناگسستني مي نمايد. روابط نشانه ها، انواع ديگري نيز دارد چون: رابطه علي و رابطه شباهت (تداعي).
فرايند زبان، از رابطه ميان واحد هاي زباني ساخت مي يابد. عناصر، در محور افقي در كنار يكديگر، همنشين مي شوند و كلمات و جملات معني دار توليد مي كنند. به عنوان مثال: سه حرف (گ) (ج) و (ن) در تركيب هاي مختلفي با هم همنشين مي شوند كه دو تركيب آن، يعني ”گنج” و ”جنگ” معني دار است. (آمد) و (م) در محور افقي همنشين هم مي شوند و جمله معني دار ”آمدم” را توليد مي كند اما در همين جمله ”آمدم” (ي) مي تواند در محور عمودي، جانشين (م) شود و تركيب جديد ”آمدي” را توليد كند. در فرايند زباني، كلمات متفاوت جانشين هم مي شوند.
اينجاست كه سوسور، جمله مهم خود را بيان مي كند كه: ” در زبان، تنها چيزي كه وجود دارد، تفاوت است ”. اين جمله بدين معني است كه توليد معنا در قالب گفتار و نوشتار، چيزي نيست جز، تغيير و جابجايي مداوم حروف و كلمات مختلف در بستر ثابت ساختارهاي زباني.
گسترش رویکرد ساختارگرایانه
به نظر می رسد، اين جمله سوسور در كتاب زبان شناسي عمومي، كه ”در زبان، تنها تفاوت وجود دارد”، همان نقطه اتكايي را ايجاد كرد كه ارشميدس به دنبالش بود تا دنيا را بر آن بنا كند و نفوذ و مقاومت زياد ساختارگرايي، ريشه در قوت و استحكام اين نقطه محوري نظريه زبان شناسي ساختاري سوسور دارد. با بررسي ميزان نفوذ ساختارگرايي مي توان، تصويري كلي تر و كل نگر تر از اين رهيافت به دست آورد.
تفكر ساخت گرايانه به زبان شناسي و نشانه شناسي محدود نماند. این رویکرد در دهه هاي 1960 و 1970 قوت گرفت و به همه جا سرايت كرد. فلسفه، جامعه شناسي، مردم شناسي، نقد ادبي، مطالعات فرهنگي، روانكاوي، فلسفه علم و تاريخ و ساير رشته ها هركدام به نحوي از ساختارگرايي تاثير پذيرفتند و درون خود نظريه هايي مبتني بر ديدگاه ساختارگرا را پرورش دادند و همچنين اين رشته هاي علمي نيز متقابلآ بر ساختارگرايي تاثيراتي گذاشتند و با برقراري روابط بينامتني، اين تحولات را به يكديگر اشاعه دادند. لاکان در حوزه روانکاوی فرویدی ساختارگرایی را بسط می دهد. لوي اشتراوس با همين ديدگاه، در انسان شناسی دست به كشف ساختار ناپيداي نظام هاي خويشاوندي در جوامعه قبيله اي مي زند. رولان بارت در نشانه شناسی و اسطوره شناسی با همين رويكرد، دست به تحلیل می زند. به طور مثال بارت تصاویری را تحلیل می کندکه معتقد است به شکلی موذیانه و به قصد اسطوره سازی سعی در القای مفاهیم ایدئولوژیک طبقات حاکم را دارند. بارت با فرارفتن از سطح ظاهر به عمق ساختار سعی در برداشتن نقاب از ساختار اسطوره های مصنوعی می کند به واقع بارت روابط ساختاری را اموری طبیعی و مسلم تلقی نمی کرد و بر آن بود که انگیزش در ساخت آنها دخالت می کند و شاید به خاطر همین ایده بود که در آثار متاخرش به پساساختارگرایی نزدیک مي شود. اسطوره شناسي هاي بارت را مي توان يكي از ريشه هاي مطالعات فرهنگي دانست. چرا كه وي با بررسي نشانه شناسانه زندگي روزمره و پديده هاي به ظاهر پيش پا افتاده فرهنگي معنادار بودن و امكان تفسير و تحليل در حوزه فرهنگ را نمايان كرد. با رویکرد ساختار گرایانه می توان همه چیز را تحلیل کرد. رولان بارت حتی از ساختار غذاها و نحوه غذا خوردن ها سخن می گوید. مي توان با همين نگاه نشان داد كه غذاهاي ايراني ساختي مبتني بر برنج و خورشت دارند و با تغییر خورشت هاست که غذای متفاوتی ایجاد می شود ولي ساختار غذاي ايراني به قوت خود باقي مي ماند. مي توان با بررسي فيلم هاي هندي، دريافت كه ساختار كلي اين فيلم ها بر سه عنصر زن، قهرمان و ضد قهرمان شكل مي گيرد و اين همه فيلم هاي مختلف همگي ساختاري يكسان دارند.
ساختارگرايي هم به مثابه يك ديدگاه كل نگرانه و هم به مثابه يك روش، چند دهه يكه تاز دنياي انديشه بود و در همه جا سلطه خود را پهن كرده بود. به طور مثال در علوم اجتماعی كاركردگرايي نيز ملقب به كاركردگرايي ساختاري شد و جالب تر اينكه تضاد گرايان و تحول خواهان ماركسيست نيز كه درست در نقطه مقابل انديشه محافظه كارانه كاركرد گرايي و ساختارگرايي قرار دارند، ماركسيسم ساختار گرا را تاسيس نمودند. دو مفهوم ساختار ( كه نقش تعيين كننده دارد ) و اجزاي متغير، به نوعی تداعي كننده مفهوم زير بنا و روبناي ماركس است. با اين تفاوت كه ماركس به دنبال بر هم زدن سلطه زير بناست ولي ساختارگرايي بر آن است كه بدون ساختار، همه چيز از بين خواهد رفت و اصل و بنيان همه چيز مبتني بر ساخت آن است نه بر اجزايي كه طبق قواعد ساخت، تغيير مي كنند.
ایرادات تفکر ساختارگرا
اگر با زيربناي انديشه ساختارگرايي آشنا باشيم (و متوجه باشیم که ساختارگرایی رویکردی محافظه کار و روشی غیر تاریخی دارد) حتمآ بايد براي مان اين سوال ايجاد شود كه چگونه افرادي چون آلتوسر امكان پيوند ساختارگرايي و ماركسيسم را فراهم آوردند؟ به بيان يان كرايب: اگر قائل به ساختارگرايي باشيم و آنگونه که ساختارگرایی (سوسوری) می گوید اجزای روبنایی را متعین از ساختارها تلقي كنيم، چگونه مي توانيم مدعي تغيير ساختارها باشيم؟ آلتوسر تاثير پذيري از ساختارگرايي فرانسوي را انكار مي كند و همچنين خود را مفسر و اصلاح گر نظريات ماركس نمي داند و معتقد است كه بدون اينكه بر ماركسيسم ناب چيزي بيفزايد و يا چيزي از آن بكاهد فقط، آن را بازخواني كرده است و نظريات او چيزي نيست جز همان نظريات واقعي خود ماركس ولي به نظر مي رسد تلاش او نيز نتوانست مشکلات نظريه ماركسيستي را حل کند و مارکسیسم را از بحران نظری خارج کند.
البته به نظر من، يان كرايب شناخت كافي از آراي سوسور نداشته است زيرا (در کتاب نظریه های اجتماعی مدرن) بي جهت، ساختارگرايي را متهم به عدم توانايي در بررسي تغييرات مي كند در حالي كه نظر سوسور را در مورد بررسی در زمانی (تاریخی) ساختار زبانی مشاهده کردیم. همچنين يان كرايب در معرفی دال و مدلول سوسوری، عنصر مادي و خارجي را به عنوان مدلول مطرح مي كند در حالي كه اين تعريف از مدلول به هيچ وجه با نظريات سوسور تطابق ندارد.
رویکرد ساختگرايانه با تاكيد بيش از حدي كه بر ساختارها و عمق نظام مي كند ممكن است از ظاهر و اتفاقات مهمی كه در سطح روبنایی نظام مي افتد غفلت كند و منجر به نوعی تقلیل گرایی و ساده انگاری و توهم درک کامل حقیقت (از ابتدا تا انتهای تاریخ) شود. تقلیل گرایی و توهمی که شاید ماركس با تمركز بيش از حد بر زيربنا و غفلت از اتفاقاتي كه در روبناي ايدئولوژيك جامعه رخ مي دهد دچارش شده بود.
همچنین ساختارگرايي در شكل افراطي خود منجر به مرگ سوژه مي شود و انسان را چونان عروسك خيمه شب بازي تسليم اراده ساختارهاي بنيادي افكار تلقي مي كند. این ایرادات و مشكلات و تعارضاتي كه بعدها در اثر تركيب ساختارگرايي با ساير انديشه ها نمايان شد منجر به ظهور پساساختارگرايي و به حاشيه رفتن ساختارگرايي شد. اما تاثير ساختارگرایی به قدري ريشه دار بود كه هنوز مي توان بقاياي آن را در همه جا حس كرد و اگرچه شايد در حوزه نظريه نقش ديدگاه ساختارگرايانه، شاید امروز کمرنگ تر شده باشد ولي در حوزه روش هنوز تحليل مبتني بر ساخت راهگشاست.
ساختارگرایی به مثابه روش
ساختارگرايي به مثابه يك روش، به ما یک امکان می دهد. اینکه واقعيت هاي نا محدود اطراف خود را طبقه بندي كنيم و به طور مثال هزاران فيلم سينمايي متفاوت را در قالب یک ژانر هنری به نام سینمای وسترن بگنجانيم. در روان شناسی گشتالتی هم بر این معنا تاکید می شود که ادراک انسانی نمی تواند به اجزای متکثر و مجزا تعلق گیرد بلکه ذهن برای ادراک و اجتناب از آشفتگی همواره در حال دسته بندی مقولات و طبقه بندی آنهاست.
آیا ساختارگرایی یک پارادایم است؟
دیدگاه ساختارگرایانه به قدری عام و فرا نگر است که نمی توان از آن به سادگی مرکزیت زدایی کرد. همين عام بودن و فرانگر بودن ساختارگرايي است كه آن را از حد و اندازه يك نظريه خارج مي كند و می تواند آن را به مثابه يك پارادايم مطرح كند. پاردايمي كه ديدگاهي كلي براي چارچوب بخشيدن به نظريات علمي فراهم مي كند و مفروضات و مفاهيم خاص خود را دارد و به مانند ساير پاردايم ها در درون خود نظريه هاي گوناگوني را از رشته هاي مختلف علمي تاسيس مي كند. پارادیم ها به گفته کوهن با روابطی که میان اجزای آنها وجود دارد کلیت همبسته ای را شکل می دهند درست مانند آنچه سوسور آن را خود ارجاعی نظام زبان می خواند.
ساختارگرایی جدا از اینکه خود می تواند به مثابه رویکرد پارادایمی مطرح باشد آنجا که از ساخت سخن می گوید ساخت را نیز به عنوان مقوله ای تعریف می کند که خصلتی پارادایمی دارد. یعنی با پارادایم ساختارگرایی به دنبال کشف ساخت هایی است که خود خصلتی پاردایم گونه دارد و من فکر می کنم اینجا به تناقضی بر می خوریم که ساختارگرایی از حل آن عاجز است. آیا با بررسی نظام های متفاوت و با روشی استقرائی کشف کرده ایم که در عمق هر نظامی یک ساختار نسبتآ ثابت وجود دارد و یا اینکه از همان اول عینک ساختارگرایی به چشم زده ایم و همه چیز را ساختمند دیده ایم؟ شاید تصور کنیم که همین تناقضات است که ساختارگرایی را طبق فرایندی که کوهن انقلاب های علمی می نامید از مرکزیت خارج می کند و پارادایم غالب را از ساختارگرایی به ساختارشکنی و هرج و مرج پست مدرنیسم منتقل می کند.
اما نکته جالب اینجاست که نام کتاب کوهن ”ساختار انقلاب های علمی” است بدین معنی که جابجایی پارادایم ها نیز خود فرایندی ساختار مند است در نتیجه اگر قائل به نظریه پارادایمی کوهن در دگرگونی نظام های معرفتی انسان باشیم و اگر ساختار گرایی را یکی از این نظام های معرفتی (که بسیار غالب و پر نفوذ نیز بوده است) بدانیم ساختار انقلابهای علمی او در مورد ساختارگرایی نقض غرض خواهد بود زیرا نمی توان با نظریه کوهن (که خود رویکردی ساختارگراست) از ساختارگرایی مرکزیت زدایی نمود. درست همان طور که با رویکردی پوزیتیویستی (مبتنی بر مشاهده و استقرا و تعمیم) نمی توان با پوزیتیویسم مبارزه کرد. توماس کوهن گرچه خود را دشمن رویکرد پوزیتیویستی به علوم می داند و سعی در ابطال آن دارد ولی خودش با مشاهده و استقرا و تعمیم پی به وجود ساختارهای مشابهی در انقلاب های علمی می برد. به سخن دیگر می توان گفت که هر پارادایمی که قصد جایگزین کردن طرح جدیدی به جای ساختارگرایی را داشته باشد نباید خود واجد ساختار باشد. از این رو نمی توان ساختارگرایی را به عنوان یک پارادایم درک کرد بلکه ساختارگرایی چیزی فراتر از یک پارادایم است و به همین دلیل است که رگه هایی از تفکر ساختی در سراسر تاریخ اندیشه قابل ردگیری است. ساختارگرایی همواره بدون رقیب در طول تاریخ حضور داشته است در حالی که پارادایم ها همواره پارادایم رقیبی دیگر بوده اند. اما اگر تفکر ساختاری یک پارادایم نیست پس چیست؟
ساختار شکنی، پساساختارگرایی و ظهور مفهوم گفتمان
فوکو مطمئنآ به محدودیت های ساختارگرایی افراطی که ساختارها را وجودی ثابت و طبیعی تلقی می کند واقف است. ساختارها ثابت نیستند و در طول زمان تغییر می کنند و اصولآ هیچگونه ضرورت و اجباری در صورت و محتوای ساختار وجود ندارد و به قول دریدا همواره ساختارها به خود خیانت می کنند و خود را در هم می شکنند و ساختارشکنی دریدایی درست مانند اسطوره زدایی بارتی می تواند پوچی و تصنعی بودن ساختارها را رسوا کند. همین طور فوکو درک می کند که نمی توان از تفکر ساختاری به عنوان مفهوم کوهنی پارادایم دفاع کرد. اینجاست که فوکو با هوشمندی تمام و بر خلاف کوهن (که قائل به تکامل خطی تاریخ اندیشه هاست) مفهوم گسست را مطرح می کند و تغییرات تاریخ را به دست حوادث و احتمالات می سپارد زیرا تنها مقوله ای که ساخت پذیر نیست همین حوادث و احتمالات است. دقت کنید که فرایند ساختارشکنی (و شکل گیری ساختار جدید) نمی تواند خود مقوله ای ساختاری باشد زیرا نمی توانیم در آن واحد هم هم ساختارگرا باشیم و هم ساختار شکن. در نتیجه ریشه مفهوم گفتمان، و نظريه گفتمان فوکویی (و بعدها نظریه گفتمان لاکلاو و موفه) را نيز باید در ساختارگرايي جستجو کرد. با این تفاوت که گفتمان ها انعطاف و سیالیت بیشتری دارند. نظریه گفتمان بر آن است كه پديده ها تنها از غالب گفتمان است كه معنا مي يابند.گفتمان ها نظام هاي نشانه اي هستند كه با ايجاد سلطه هژمونيك، همان كاركردي را ايفا مي كنند كه اسطوره ها در زمان قديم انجام مي داده اند يعني گفتمان ها و اسطوره ها هردو وسيله اي براي هويت يابي و سازماندهي جامعه هستند. گفتمان ها همان چیزی هستند که بارت آنها را اسطوره های معاصر می داند اسطوره هایی که باید آنها را زدود.
فوکو هم از محدودیت های ساختارگرایی افراطی فرار می کند و هم بدون اینکه دوباره در دام ساختارگرایی بیفتد تبیین جامع تری از مفاهیم ساختارگرایی و ساختارشکنی و حرکت تاریخ از خلال این دو مفهوم ارائه می کند. به زعم فوکو هیچ معرفت معتبر و حقیقت نابی وجود ندارد و تنها حوادثی پراکنده منجر به شکل گیری یک نظام حقیقت جدید و آغاز یک دوره تاریخی می شود که باید با دیرینه شناسی آنها را جستجو کرد. دوران رنسانس و کلاسیک و مدرن هرکدام نظام حقیقت خود را شکل می دهند و به همین ترتیب پیدایش متفکران پست مدرنی چون خود فوکو را نیز باید معلول قضا و قدر دانست. گرچه فوکو با بیان تصادفی بودن تاریخ و برساخته شدن حقیقت در هر دوره تاریخی به نوعی نسبی گرایی و شکاکیت پسا مدرن می رسد ولی هنگامی که به تبارشناسی و بررسی روابط میان نهادها و گفتمان ها ميپردازد قائل به نوعي نظم و ساختار در توليد گفتمان ها مي شود كه او را از پساساختارگرا بودن مبرا مي دارد. گذر کردن فوکو از ساختارگرایی لزومآ به معنی ورود به پساساختارگرایی نیست. و در صورتی می توان نسبت فوکو با پساساختارگرایی را درک کرد که تعریف روشنی از پساساختارگرایی ارائه شود. به نظر می رسد فوکو این مفاهیم را دور می زند و فراتر می رود و بازی را از اصل عوض می کند و طرح دیگری در می اندازد.
منلع: سايت انديشه
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر